Jest jednym z większych dworców kolejowych w Polsce, a plany jego budowy sięgają jeszcze drugiej połowy XIX wieku. Dworzec Warszawa Centralna był wizją przez wiele lat, która ostatecznie „zmaterializowała się” w pełni dopiero w 1975 roku.
Geneza konieczności budowy nowego dworca w Warszawie sięga jeszcze drugiej połowy XIX wieku, gdyż dotychczasowy dworzec główny, czyli Dworzec Wiedeński, powoli przestał być adekwatny do stale rosnącego zainteresowania społeczeństwa korzystaniem z kolei, jako najszybszego środka transportu. Potrzeba budowy nowego dworca była również uwarunkowana wzrostem liczby mieszkańców Warszawy, a także stale rozwijającą się siatką połączeń i rosnącą liczbą pociągów. Od momentu zakończenia I wojny światowej oraz odzyskania przez Polskę niepodległości, do 1929 roku, liczba mieszkańców stolicy wzrosła o 17 proc., przekraczając milion. Zwiększyła się liczba pociągów pasażerskich kursujących do stolicy. Dla porównania, w 1913 roku było ich 200, a w 1926 roku już 270, żeby w 1936 roku osiągnąć 550 pociągów dziennie!
Przedwojenne marzenia
Właśnie dlatego budowa nowego dworca stała się priorytetem dla odrodzonego państwa polskiego. W 1928 roku Ministerstwo Kolei rozpoczęło przygotowania założeń pod budowę nowego obiektu. Ostatecznie konkurs architektoniczny ogłoszono w 1930 roku. Jego głównym celem było wybór projektanta. Miał on opracować projekt nowego dworca, którego perony w założeniu miały być schowane pod ziemią i obsługiwać ruch dalekobieżny oraz podmiejski. Nowy dworzec, w celu zwiększenia jego możliwości obsługi większej liczy pociągów, miał być z założenia dworcem przelotowym. Ogólnie do konkursu zgłoszono 37 projektów dworca! Sąd konkursowy przyznał trzy równorzędne nagrody, z których ostatecznie do realizacji skierowano projekt Czesława Przybylskiego – profesora Politechniki Warszawskiej. W 1931 roku poprawiony projekt został przedstawiony do akceptacji ministerstwa, a następnie zatwierdzony do realizacji. Nowy dworzec miał być wzniesiony, zgodnie z duchem epoki, w stylu modernistycznym. W założeniu na wszystkich kondygnacjach miał on posiadać powierzchnię 11 tysięcy mkw. Jego monumentalny charakter miał być symbolem odbudowywanego państwa polskiego, stąd – co ciekawe – w wystroju wnętrz utrzymanych w stylu modernistycznym z elementami art deco przewidziano do jego wykończenia materiały pochodzące z całej Polski. Dekorację wnętrz miały stanowić dzieła znanych polskich artystów. Budowę dworca rozpoczęto 1932 roku. Podzielono ją na etapy tak, żeby prace zbiegły się z budową linii średnicowej. W 1938 roku rozpoczęto w ukończonej części dworca odprawę podróżnych, a do połowy 1939 roku większość olbrzymiego założenia była na końcowym etapie prac wykończeniowych. Niemniej jednak w czerwcu na placu budowy wybuchł pożar, który zniszczył część budowanego założenia. Resztę dzieła zniszczenia dokończyła II wojna światowa, podczas której, po powstaniu warszawskim, dworzec został wysadzony w powietrze, natomiast jego zgliszcza zostały rozebrane po II wojnie światowej. Część peronów podziemnych po remoncie wykorzystano do ruchu kolejowego po budowie nowego dworca Warszawa Śródmieście.
Sprawa priorytetowa, która trwała 25 lat…
Dworzec Warszawa Główna był początkiem marzeń o budowie głównego dworca stolicy, które pokrzyżowała wojna. Przy jego projekcie pracowali późniejsi architekci dworca Warszawa Centralna –Arseniusz Romanowicz i Piotr Szymaniak. O tym, że powstanie Dworca Centralnego po wojnie było sprawą priorytetową może świadczyć fakt, że już w 1946 roku Stowarzyszenie Architektów Polskich ogłosiło konkurs nr 135, na projekt dworca warszawskiego Dworca Centralnego. Konkurs ten wygrali Arseniusz Romanowicz wraz z Piotrem Szymaniakiem. I choć mogło wydawać się, że sprawy potoczą się po wyborze projektantów dość szybko, to budowa Dworca Centralnego rozpoczęła się dopiero w 1972 roku, czyli nieco ponad ćwierć wieku później! W tym czasie według Arsenowicza powstało około ośmiu głównych wersji projektu, natomiast wariacji do poszczególnych wersji było o wiele, wiele więcej. Pewnym jest to, że projekt przez 25 lat swojego powstawania przeszedł znaczącą metamorfozę! W zwycięskim projekcie konkursowym dworzec był zaprojektowany w stylu modernistycznym, ale w związku ze zmieniającym się pojmowaniem architektury w PRL, a także budową kompleksu Pałacu Kultury i Nauki, zmienił on formę na socrealistyczną (łączącą elementy klasycystyczne i barokowe). Jednak po 1956 roku i upadku stalinizmu oraz związanej z tym odwilży projekt ten ostatecznie upadł i zaczął znów ewoluować w kierunku modernizmu. Pomiędzy rokiem 1956 a 1972 powstało jeszcze pięć wariantów, z których ostatni okazał się tym realizacyjnym.
Dworzec Warszawa Centralna, tak jak jego poprzednik, czyli dworzec Warszawa Główna miał pokazać potęgę państwa, stąd miał on mieć monumentalny charakter i jednocześnie miał być najnowocześniejszym obiektem w całym kraju, a propaganda PRL, twierdziła, że nawet w Europie. Na dworcu zastosowano, jak na tamte czasy, nowinki techniczne, takie jak schody (sprowadzane z Francji i Belgii) i chodniki ruchome oraz drzwi automatyczne (ze Szwajcarii), a także windy towarowo-osobowe pomiędzy wszystkimi poziomami i na perony. We wnętrzach dworca do wystroju użyto również białego marmuru pochodzącego z Kazachstanu i Sudetów (z niego była wykonana również część ławek) i czarnego granitu ze Szwecji. Z innych ciekawostek warto wspomnieć o fontannie, o pawilonach informacyjnych, które pierwotnie funkcjonowały na czterech peronach, a także o tym, że dworzec, jako pierwszy obiekt tego typu w Polsce, był klimatyzowany! Mini ciekawostką była pierwsza w kraju maszyna do dystrybucji słodyczy i napoi!
1100 dni dworca Warszawa Centralna
Sama inwestycja rozpoczęła się we wrześniu 1972 roku i miała skończyć się w 1100 dni. Nie była ta inwestycja łatwa, gdyż wymagała wielkiej mobilizacji sił i środków, co w niewydolnej gospodarce PRL, graniczyło niemal z cudem. W ostatnim etapie inwestycji, żeby zdążyć na czas, robotników wspierało przy budowie dworca także wojsko. Ostatecznie, przypominająca ogromną wiatę bryła o trzech poziomach, została ukończona. Hala główna dworca wniosła się na wysokość 20 metrów, natomiast cały budynek oparto na planie prostokąta o wymiarze 120 na 84 metry. Dworzec pod ziemią, oprócz galerii, mieści cztery perony, każdy o długości 400 metrów.
5 grudnia 1975 roku uroczyście otwarto budynek dworca, choć pierwszy pociąg ekspresowy z Gliwic odprawiono na nim nieco wcześniej, bo 24 marca 1974 roku.
Większą modernizację przeszedł dworzec Warszawa Centralna dopiero w 2010 roku. Zakres kosztującej 47 mln złotych inwestycji obejmował m.in. gruntowne czyszczenie elementów dachu, elewacji i wnętrz, usunięcie oraz wymianę najbardziej zużytych elementów wystroju, wymianę niektórych instalacji technicznych, a także uporządkowanie ładu przestrzennego na terenie i wokół dworca. Ponadto naprawiono neony na zewnątrz budynku oraz uruchomiono zewnętrzną iluminację dworca. Remont Centralnego zakończono na przełomie 2011 i 2012, tuż przed rozpoczynającymi się w czerwcu 2012 roku, mistrzostwami Europy w piłce nożnej – Euro 2012. Kolejną duża zmianą w 2015 roku było dobudowanie na dworcu Warszawa Centralna nowej antresoli, którą udostępnioną podróżnym w marcu 2016 roku.
Mówiąc o historii dworca po ostatniej istotnej przebudowie, warto jeszcze wspomnieć dwa wydarzenia. Pierwsze z nich miało miejsce 5 stycznia 2019 roku – było to nadanie dworcowi imienia wybitnego polskiego kompozytora – Stanisława Moniuszki, natomiast 25 lipca 2019 roku dworzec został wpisany do rejestru zabytków.
